Tết Nguyên đán (cúng 23/12, cúng 30/12, cúng 1/1)
Tết Nguyên đán là lễ lớn nhất trong số các lễ, tết cổ truyền của người Việt Nam. về mặt triết lý, Tết này là thời điểm giao thái Âm – Dương (hai quẻ Càn – Khôn), là thời điểm giao hoà của Thiên – Địa – Nhân, là bước chuyển vận “Tông cựu Nghinh tân” (cái cũ, vận cũ qua đi, cái mổi, vận mới đang tối). Như thế, Tết Nguyên đán là chuyển giao chu kỳ giữa hai năm: cũ – mới.
Tết Nguyên đán là dịp Tết của sự sum họp trong mỗi gia đình Việt Nam: sự sum họp của các thành viên mỗi gia đình; sự gặp gỡ của các Gia Thần: Táo quân, Thổ Công, Tiên sư; sự trở về của các vong linh tổ tiên.
Quan niệm văn hoá – tín ngưỡng của ngưòi Việt Nam về dịp Tết Nguyên đán là như thế.
* Củng ngày 23 tháng chạp
Ý nghĩa của dâng hương “Ông Táo chầu trời” (23 tháng Chạp): Trong các vị thần, Táo thần (thần bếp) là vị thần theo sát cuộc sổng của mọi người với vai trò là tay chân của Ngọc Hoàng đến với muôn nhà, thường ngày ghi lại những công tội, tốt xấu của mọi ngưồi để hàng năm vào ngày 23 tháng Chạp lại trở về trời báo cáo với Ngọc Hoàng, làm cơ sỏ để Ngọc Hoàng thưởng cho cái tốt và phạt cái xấu, cái ác. Trong “Bão phác tử: của Tấn Cát Hồng còn nói: cứ vào cuối mỗi tháng, Táo Thần lại về trời để phản ánh tình hình nhân gian.
Nếu ai có lỗi với Táo thần (Việt Nam hay gọi là Táo quân) sẽ bị Táo quân tố cáo với Ngọc Hoàng, tội nghiêm trọng thì bị cắt bổt 300 ngày sống, nếu tội nhẹ thì cũng bị cắt 100 ngày sống. Kiểu phạt bằng cách cướp đi thòi gian sống của đời người, thì ai mà không sợ. Vì thế, dân gian hầu như nhà nào cùng hết sức thành tâm thờ cúng Táo quân, không dám đơn sai. Tất nhiên, mọi người thờ cúng Táo quân không chỉ vì sợ mà chủ yêu hơn là mọi ngưòi muôn cầu xin Táo quân ban cho mình những điều tốt đẹp. Sách “Hậu Hán thư” có ghi một câu chuyện như sau: Vào năm Hán Tuyên Đế phong tước, có một người tên là Âm Tử Phương nấu cơm vào sáng sớm mồng 8 tháng chạp (8 tháng 12 âm lịch), Táo thần đột ngột xuất hiện.
Nhà anh ta lúc này chỉ có một con chó, thế là Âm Tử Phương liền giết con chó để cúng Táo thần (chó được dùng để cúng tế gọi là “Hoàng dương”). Từ đó, Âm Tủ Phương luôn gặp vận may, trở thành nhà giàu một cách nhanh chóng. Gia đình anh ta hưng thịnh, làm nhà cao cửa sộng, không chỉ nhà ngói mà còn có ruộng tốt tối 700 khoảnh (đơn vị đo diện tích của Trung Quốc). Ăn thì toàn sơn hào hải vị, mặc thì toàn lụa là gấm vóc.
Con là Âm Thức, Âm Hưng đều sáng láng, được làm quan to trong triều. Tin tức truyền đi, mọi người biết được Táo thần còn đem lại của cải giàu có cho mọi người, thế là uy phong của Táo thần càng ngày càng lớn.
Câu chuyện được thêu dệt, nhằm mục đích ổn định trật tự xã hội, buộc dân chúng phải an phận thủ thường. Còn việc dân gian cúng Táo thần là bắt nguồn từ sự sùng bái của loài người đối với “lửa”. Từ thuở hoang sơ, con người chiên đấu với thiên nhiên và học được cách dùng lửa. Lửa đem lại ánh sáng, hơi ấm cho con người. Và nhờ có lửa con người đã biết cách làm chín thức ăn, khiên cho thể chất con người khoẻ mạnh cưòng tráng hơn. Lửa dần dần trở thành “Thần” của con người. Họ cho rằng Táo thần đã ban phúc đức cho loài người.
Đông lửa không bao giờ tắt, phải được ủ và đốt trong bếp, vì thế thần lủa và thần bếp (Hoả thần và Táo thần) là một. Đời Hán, đã có cuộc tranh luận về Táo thần là nữ hay nam. Hứa Thuận dẫn kinh điển nói Táo thần là nam; Trinh Huyền thì xuất phát từ thực tế phụ nữ là người nấu bếp chủ trì việc ăn uống, và cho rằng Táo thần là nữ. Cuộc tranh luận giới tính của Táo thần phản ánh quá trình diễn biến của tục thờ cúng Táo quân từ thời hoang sơ, tiên vào xã hội Mẫu hệ, việc quản lý lửa thiêng và dùng lửa đê nưống thức ăn, rồi chia cho từng người trong bộ lạc, đều do một phụ nữ có uy tín tốĩ cao trong bộ lạc đảm nhận, vì thế Táo thần cùng được tạo ra bằng hình tượng nữ tính.
Vào thời kỳ phụ hệ, tất cả mọi quyển lực từ tay phụ nữ chuyển sang cho nam giới – giới tính của Táo thần cũng chuyến từ nữ sang nam. Từ đó, Táo thần là một vị Thần Linh nam tính đã ăn sâu vào trong lòng mọi người, trở thành một hình tượng sâu sắc nhất trong xã hội phong kiến. Vào ngày này, các gia đình Việt Nam thường làm lễ dâng hương tiễn ông Táo.
Theo tục cổ truyền của người Việt thì Táo quân gồm hai ông và một bà, tượng trưng là 3 cỗ, “đầu rau” hay “chiếc kiềng 3 chân” ỏ nhà bếp. Vào ngày này, Táo quân sẽ lên thiên đình để báo cáo mọi việc lón nhỏ trong nhà của gia chủ với Thượng Đế (hay Ông Trời).
Táo quân cũng còn gọi là Táo công là vị thần bảo vệ nơi gia đình mình cư ngụ và thường được thờ ỏ nhà bếp, cho nên còn được gọi là Vua Bếp. VỊ Táo quân quanh năm chĩ ở trong bếp, biết hết mọi chuyện trong nhà, cho nên để Vua Bếp “phù trỢ” cho mình được nhiều điều may mắn trong năm mới, người ta thường làm lễ tiễn đưa ông Táo vế chầu Trời rất trọng thể.
Lễ tiễn ông Táo chầu tròi thường được tiến hành vào chiều ngày 23 tháng Chạp âm lịch hàng năm. ‘
Sắm lễ: Không khí Tết nhộn nhịp bắt đầu kể từ ngày “tiễn”
Táo quân về chầu trời vào ngày 23 tháng Chạp (tức ngày 23 tháng 12 Âm Lịch) Lễ vật cúng Táo công gồm có: mũ ông Công ba cỗ hay ba chiêc: hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà. Mũ dành cho các ông Táo thì có hai cánh chuồn, mũ Táo bà thì không có cánh chuồn. Những mũ này được trang sức với các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và những giây kim tuyết màu sắc sặc sỡ. Đe giản tiện, cũng có khi người ta chỉ cúng tương trưng một cỗ mũ ông Công (có hai cánh chuồn) lại kèm theo một chiếc áo và một đôi hia bằng giấy. Màu sắc của mũ, áo hay hia ông Công thay đổi hàng năm theo ngũ hành.
Thí dụ:
+ Năm hành kim thì dùng màu vàng
+ Năm hành mộc thì dùng màu trắng
+ Năm hành thủy thì dùng màu xanh
+ Năm hành hỏa thì dùng màu đỏ
+ Năm hành thổ thì dùng màu đen Những đồ “vàng mã” này (mũ, áo, hia, và một số vàng thoi bằng giấy) sẽ được đốt đi sau lễ cúng ông Táo vào ngày 23 tháng Chạp cùng với bài vị cù. Sau đó người ta lập bài vị mới cho Táo Công.
Theo tục xưa, riêng đối với những nhà có trẻ con, người ta còn cúng Táo quân một con gà luộc nữa. Gà luộc này phải thuộc loại gà cồ mối tập gáy (tức gà mới lón) đê ngụ ý nhờ Táo quân xin vổi Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị lực và sinh khí hiên ngang như con gà cồ vậy!
Ngoài ra, để các ông và các bà Táo có phương tiện về chầu trời, ỏ miền Bắc người ta còn cúng một con cá chép còn sống thả trong chậu nước, ngụ ý “cá hóa long” nghĩa là cá sẽ biến thành Rồng đưa ông Táo về trời. Con cá chép này sẽ “phóng sinh” (thả ra ao hồ hay ra sông sau khi cúng).
ở miền Trung, người ta cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Côn ở miến Nam thì đơn giản hơn, chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy là đủ.
Tùy theo từng gia cảnh, ngoài các lễ vật chính kể trên, người ta hoặc làm lễ mặn (với xôi gà, chân giò luộc, các món nấu nấm, măng…v…v) hay lễ chay (với trầu cau, hoa, quả, giấy vàng, giấy bạc..v…v..) để tiễn Táo công.
Sự tích Táo quân bắt nguồn từ Trung Hoa, truyện đã được “Việt Nam hóa” với nhiều tình tiết khác nhau.
Tuy nhiên, các câu truyện vẫn nói lên “tình nghĩa yêu thương” giữa một người vợ và hai người chồng cũ và mới. Chính vì những mối ân tình đó mà ba người đều đã quyên sinh vì nhau. Thượng đế thông cảm mối tình sâu nghĩa đậm này đã cho về bếp núc ở gia đình… Bài vị thờ vua Bếp thường được ghi vắn tắt là “Định Phúc táo Quân” nghĩa là thần định mọi sự hạnh phúc.
VĂN KHẤN ÔNG TÁO LÊN CHẦU TRỜI
(23 tháng Chạp)
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chưhật mười phương Con kính lạy ngài đống trù. tư mệnh táo phủ thần quân, tín chủ (chúng) con là: Ngụ tại:…………..
Hôm nay ngày 23 tháng Chạp tín chủ chúng con thành tăm sắp sửa hương hoa phẩm luật, xiêm hài áo mũ, kính dâng tôn thần. Thắp nén tâm hương tín chủ con thành tâm kính bái. Chúng con kính mời ngài Đông trừ Tư mệnh Táo phủ thần quân hiển linh trước án hường thụ lễ vật.
Cúi xin Tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm. Xin Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai giá, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành.
Chúng con lễ bạn tăm thành, kính lễ cầu xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Nam mô A Di Đà Phật!
Chú ý: Sau khi bày lễ, thắp hương và khấn xong, đợi hương tàn lại tháp thêm một tuần hương nữa lễ tạ rồi hóa vàng mã và thả cá chép ra ao, hồ, sông, suối… để cá trỏ ông Táo lên chầu trời.