Sự ra đòi của tín ngưỡng thò cúng tổ tiên của dân tộc ta được lý giải theo ba nguồn gốc sau
Tiếp nối tín ngưỡng Tô tem giáo
Một số nhà khoa học cho rằng tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam nói riêng và ỏ các nước châu Á nói chung là tiếp nối tín ngưỡng Tô tem giáo. Tô tem giáo gán liền vổi tố chức thị tộc. “Mỗi tổ chức thị tộc có những hình thức thờ cúng riêng, trong khuôn khổ các tập tục thờ cúng vật thiêng tổ tiên”. Họ cho rằng người chết chỉ là chết ở trần thế, còn linh hồn vẫn tiếp tục “sống” ở nơi chín suổì, ở thế giới bên kia, linh hồn người chết vẫn có “nhu cầu sinh hoạt” như người sổhg. Vì thế, người ta chôn theo người chết những đồ tuỳ táng, người ta phân chia các đồ dùng sinh hoạt cá nhân cho người chết (Hiện nay có thể tìm thấy các đồ này ở các dân tộc Tây Nguyên và dân tộc H’mong), về sau người ta đốt đồ vàng mã cho người chết, mỗi khi cúng lễ cầu khấn người chết (ngày nay đô’t tiền âm phủ, các đồ bằng giấy đắt tiền như ti vi, ô tô, xe máy…) Từ ý niệm trên đây, môi liên hệ giữa người sông và người chết được tiếp tục duy trì, nhất là đốì với ông bà cha mẹ qua đời, thì việc thờ cúng dần trở thành một tín ngưỡng – tín ngưỡng thò cúng tổ tiên.
Từ nền kinh tế nông nghiệp gia đình phụ quyền.
Từ khi xã hội Việt Nam chuyển từ mẫu hệ sang phụ hệ, vai trò người đàn ông trỏ nên quan trọng trong hoạt động kinh tế, và trong mọi sinh hoạt gia đình. Vợ và các con họ phải tuyệt đối phục tùng tôn trọng’cái quyền được xác lập ấy. Nhà tôn giáo học nổi tiếng Tôkarep, đã cho đó là hình thức phản ánh tất nhiên quyền hành gia trưởng trong mỗi gia đình phụ quyền.
Những đứa con trai mang dòng họ cha, kế tiếp ý thức về uy quyền trong mỗi gia đình của mình. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên được xác lập theo dòng họ cha bắt đầu từ đấy.
Khi bước vào chế độ phong kiến, vai trò người đàn ông vẫn là chủ đạo, cộng thêm việc phu phen tạp dịch, lính tráng, người đàn ông, người cha vẫn giữ chủ đạo, vì thế quyền gia trưởng vẫn thuộc về người đàn ông. Việc nuôi nấng, chăm sóc con cái rất vất vả, dân gian ta có câu “Cha mẹ nuôi con bằng trời bằng biển”, đó không chỉ ở ý nghĩa thiêng liêng cha mẹ sinh thành mà còn nói đến công dưỡng dục. Khi con trai trong nhà trưởng thành, cha mẹ phải lo đủ ba việc lốn là: tậu trâu, làm nhà, cưối vợ, để chúng tự lập sinh sông tiếp nổì hình thức gia đình phụ quyền tiếp theo, nếu chưa làm được thì cha mẹ nhắm mắt chưa yên. Chính vì nhủng lý do nói trên, mà người Việt, đôi vối cha mẹ một lòng tôn kính khi sổhg, thờ cúng, tưỏng nhớ khi chết. Và cứ như thế, đời này qua đời khác, cha mẹ đốì với ông bà, con đốì vối cha mẹ, kế tiếp nhau thành tín ngưỡng thò cúng cha mẹ, ông bà tố’ tiên.
Tiếp thu Nho giáo trong việc đ ề cao chữ hiếu nghĩa.
Nho giáo du nhập vào nước ta thông qua con đường xâm lược của đế quốc phương Bắc. Phải mất khá lâu, Nho giáo mới có chỗ đứng trong vàn hoá Việt Nam. Tư tưởng cơ bản của Nho giáo là rất mực tôn quân, đề cao chê độ phong kiến quan liêu tập quyền. Để bảo đảm cho chế độ truyền tử, ngôi vua chỉ truyền cho con trai trưởng, nhằm tránh hậu hoạ, các con thứ tranh giành ngôi vua sinh ra loạn lạc, Nho giáo đế cao gia đình “quyền huynh thế phụ”, người con trai cả kế nghiệp vua, thừa kế tài sản, thờ cúng tố’ tiên. Nho giáo đê’ cao chữ hiếu nghĩa “Trung chi quân, hiếu chi phụ mẫu, dữ chi bản” (kinh Lễ) (Trung vói vua, hiếu với cha mẹ là cùng một gổc vậy). Và “Hiếu giả sở sơ dĩ sự quân dã, để giả sỏ dĩ sự trưởng dã, từ giả sở dĩ sự chúng dã” (Hiếu là đế phụng sự nhà vua đấy, là để phụng sự bê’ trên đấy, là để sai khiến dân chúng đây).
Người Việt tiếp thu tư tưồng Nho giáo chủ yếu để xây dựng chế độ phong kiến, vào giai đoạn hưng thịnh, tư tưởng Nho giáo đã có nhiều đóng góp tích cực. Các nhà nước phong kiên đã đưa ra các quy định để thể chế hoá tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thời Lê việc thờ cúng tổ tiên được pháp luật bảo vệ. Điều 339 và 400 trong Lê triều hình luật qui định: Ruộng hương hoả, cơ sỏ kinh tế thờ cúng tổ tiên, dù con cháu nghèo khó cũng không được đem bán, nếu bán ghép vào tội bất hiếu. Nếu người trong họ mua ruộng đất ấy, thì mất số tiền mua, người ngoài mà mua thì phải cho chuộc, người mua không được cố giũ. O điều 400 còn qui định, nếu không có con trai, thì con gái có quyến thờ cúng tổ tiên.
Ổ trong dân gian cũng chấp nhận con rể thờ cúng tổ tiên nhà vợ, ca dao có câu:
Phụ mẫu em củng như phụ mẫu chàng,
Hai bên phụ mẫu tạc bốn chữ vàng thờ chung.
và:
Phụ mầu em không có con trai,
Kiếm nơi rể thảo một mai phụng thờ.
Suốt thời Lê cho đến thời Nguyễn, đều có lệ khen thưỏng nhũng người con hiếu nghĩa “cha mẹ sông lấy lễ mà thờ, cha mẹ chết lấy lễ mà táng”. 0 thời Nguyễn việc tang lễ và thò cúng tố’ tiên qui định như là một luật tục khá chi tiết đầy đủ, được tác giả Hồ Sĩ Tân chép thành sách “Thọ mai gia lễ” lưu truyền đến ngày nay.